Wstęp

    Historycy wymieniają trzy gniazda rodowe na Mazowszu: Łętownica i Łętowo-Dąb w ziemi łomżyńskiej oraz Łętowo (dziś Łętów niedaleko Garwolina) w ziemi czerskiej. A także dwa gniazda rodowe na Kaszubach: Łętowice w ziemi puckiej i Łętowo w ziemi lęborskiej. Łętami nazywano w dawnej Polsce słabsze lasy, gaje lipowe i krzaki.

    Pierwszym Łętowskim, który zapisał się na kartach historii Polski był Marek Łętowski herbu Niezgoda. Pochodził z Kaszub, studiował na Uniwersytecie w Padwie, gdzie pobierał lekcje u samego Galileusza. Po studiach został sekretarzem króla Zygmunta III Wazy i wychowawcą jego syna Władysława IV. W 1621 roku został opatem cysterskiego klasztoru w Paradyżu. W tym samym czasie jezuita Gabriel Łętowski był pierwszym polskim misjonarzem w Afryce Południowej i Indiach, gdzie zmarł w 1659 roku.

    Najlepiej Łętowskim udawała się służba zbrojna dla Rzeczpospolitej. Nasi przodkowie brali udział w odsieczy wiedeńskiej, bijąc się z Turkami pod komendą króla Sobieskiego, walczyli z Rosjanami w czasach konfederacji barskiej, służyli w wojsku Księstwa Warszawskiego, aż siedmiu Łętowskich walczyło pod Napoleonem, zdobywali Smoleńsk, wkroczyli do Moskwy w 1812 roku, zaangażowali się w powstanie styczniowe, bili się z sowietami w wojnie 1920 roku i z Niemcami w szeregach Armii Krajowej. Awansowali do stopnia pułkownika, w tym pułkownika husarii. Kilku Łętowskich zostało odznaczonych orderem Virtuti Militari. Nasi przodkowie doświadczyli prześladowań i represji, byli zsyłani na Sybir, więzieni w niemieckich obozach jenieckich i koncentracyjnych.

      Nieźle zasłużyliśmy się Kościołowi. Łętowscy byli dziekanami, proboszczami, kanonikami. Łętowski był prowincjałem zakonnym, rektorem kościoła św. Stanisława w Rzymie, fundatorem klasztoru sióstr Miłosierdzia Bożego (szarytek) na Kleparzu i biskupem krakowskim.

      Od ponad stu lat wykonujemy z powodzeniem zawody inteligenckie; byli i są wśród nas naukowcy, lekarze, prawnicy, inżynierowie, rolnicy, pisarze i dziennikarze.

    Kilka pokoleń Łętowskich z Małopolski zyskiwało uznanie braci szlacheckiej, która na sejmikach wybierała ich marszałkami i posłami na sejm I Rzeczpospolitej oraz na sejm Królestwa Polskiego. Trzynastu Łętowskich uczestniczyło w sejmach elekcyjnych, pięciu wybierało na króla Polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego, dwóch – Augusta II, sześciu – Stanisława Augusta.

    Nie było wśród nich jednak senatorów. Według herbarzy Stanisław August Poniatowski zaoferował Aleksandrowi Łętowskiego kasztelanię, która była urzędem senatorskim, ale ten odmówił, mówiąc: „Miłościwy Królu, nie frymarczyli moi urzędami”. Najwybitniejszy spośród Łętowskich – Stanisław, przyrodni brat Aleksandra, został podkomorzym krakowskim, w Rzeczpospolitej był  to urząd dygnitarski. Byli wśród Łętowskich podczaszy, łowczy, stolnicy, burgrabiowie, starostowie, podstoli, podwojewodzi, sędziowie ziemscy, chorąży, komornicy graniczni i pisarze grodzcy.

    Zaangażowani politycznie Łętowscy należeli do szlacheckiego stronnictwa konserwatywnego. Odegrali dostrzeżoną przez historyków rolę na sejmie rozbiorowym 1773 roku. Niestety, ich postępowanie stanowi plamę na dobrym imieniu Łętowskich. Błędy dziadka podkomorzego naprawił w jakimś stopniu jego wnuk, a syn córki Heleny – Stanisław Mieroszewski, który w 1790 roku został posłem ziemi krakowskiej na Sejm Czteroletni II kadencji, a w roku następnym został przyjęty w poczet członków Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji 3 Maja.

    Trzech Łętowskich zostało odznaczonych orderem św. Stanisława, który ustanowiony został przez Stanisława Augusta i zajmował w hierarchii polskich orderów drugie miejsce po Orderze Orła Białego. Biskup Łętowski został odznaczony przez cesarza Austrii krzyżem Korony Żelaznej.

      Łętowscy byli właścicielami kilku miasteczek (Bobowa, Gorlice, Brzesko) i kilkudziesięciu wsi, krakowskich kamienic przy Floriańskiej (Eichlerowskiej i Rossoszyńskiej), warszawskich pałaców (Przebendowskiego i Pod Gwiazdą).

    Łętowscy brali za żony panny z Lipnickich, Dąbrowskich, Baranowskich, Zborowskich, Chwalibogów, Kossakowskich, Romerów, Łubieńskich, Lubienieckich, Balickich, Kmitów, Bzowskich, Zawistowskich. Natomiast panny Łętowskie wychodziły za Jordanów, Kuropatnickich, Mieroszewskich, du Puget-Puszetów i Straszewskich.

    Było kilka wybitnych kobiet z domu lub po mężu Łętowskich. Pierwszą była niewątpliwie Katarzyna z Łętowskich Kuropatnicka, która w połowie XVIII wieku zgromadziła dużą bibliotekę, utrzymywała salon literacki, tłumaczyła z francuskiego, pisała wiersze, wreszcie  zakupiła figurkę do kościoła w Tarnowcu, która słynie jako Tarnowiecka Matka Boska Zawierzenia. Jadwiga z Łętowskich Straszewska postawiła na Pogórzu Karpackim szyby naftowe wcześniej niż Teksańczycy. Prawdziwą damą, panią na Bobowej, była Teresa z Balickich Łętowska. Anna z Łubieńskich Łętowska kupiła od Przebendowskiego wspomniany już pałac w Warszawie. Ewa z Oraczewskich Łętowska jest znaną profesor prawa.

    Łętowscy rozproszyli się po szerokim świecie. Sporo kaszubskich Łętowskich uległo germanizacji, liczni mazowieccy Łętowscy osiedlili się w Małopolsce, na Podlasiu i Wileńszczyźnie, a od XIX wieku wyemigrowali do Ameryki. Zachowały się listy pasażerów, którzy dotarli do punktu imigracyjnego na Ellis Island w Nowym Jorku. I tak w 1899 roku zameldował się tam Adam Łętowski z Łomży, w 1909 roku Jakub Łętowski z Białki Tatrzańskiej, a w 1913 roku Franciszek Łętowski z Łętowni w Małopolsce.

    W tejże Łętowni, niedaleko Jordanowa, w kościele Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza czuwa nad nami Matka Boska Łętowska.

    Czas na szczegóły.  

*  *  *  *  *

      We wczesnym średniowieczu rycerze określali się imieniem, nazwą wsi i herbem (np. Maćko z Bogdańca herbu Tępa Podkowa). To była najstarsza identyfikacja, herbowa. Od XIV wieku zaczęła ją wypierać identyfikacja rodowa, oparta na więziach krwi. Rody, tworząc się, zaczęły używać nazwisk. Ponieważ identyfikacja herbowa jest starsza od rodowej, prawo do tego samego herbu miały różne rody.

    Tworzenie się rodów przebiegało następująco: najpierw powstawała osada, wieś. W Polsce nazwy wsi w zdecydowanej większości przetrwały setki lat. Do XV wieku nazwiska były tworzone niemal wyłącznie od miejscowych nazw. Najpierw zaczęła ich używać szlachta. Zjawisko stało się powszechne wśród niej w XV i XVI wieku. W tym czasie przyjęto, że nazwisko przechodzi z ojca na syna. Szlachta do końca XVI wieku broniła monopolu na końcówkę -ski. Najwięcej takich nazwisk było na Mazowszu. Począwszy od końca XVII wieku także chłopi zaczęli używać nazwisk. Od XIX wieku był to administracyjny obowiązek. Rolnicy często przyjmowali nazwiska od nazwy wsi, z której się wywodzili albo od imienia dziedzica. Tak powstały chłopskie rody noszące niekiedy arystokratyczne nazwiska.

    Z biegiem czasu właściciele wsi rodowych rozproszyli się po świecie. Zerwana została więź rodu z gniazdem rodowym. Łętowscy z Mazowsza migrował przede wszystkim na Podlasie i do Małopolski (patrz: Władysław Smoleński „Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, tom II „Emigracye”, „Przegląd Historyczny” 1906 rok). 

    Po raz pierwszy nazwisko Łętowski pojawiło się w źródłach pisanych na Mazowszu w 1440 roku. W ówczesnym spisie rodów senatorskich figuruje Łętowski, herbu Rawicz, który był kasztelanem Wyszogrodu, miasta niedaleko Płocka. Zadaniem kasztelana była obrona i zarząd książęcym grodem. W I Rzeczpospolitej kasztelanowie wchodzili w skład senatu, ale dopiero od 1493 roku, kiedy wyodrębniła się ta izba. Nie wiem zatem dlaczego kasztelan Łętowski został umieszczony w spisie rodów senatorskich już w 1440 roku. Tym bardziej, że Mazowsze weszło w skład Korony dopiero w 1526 roku.

     Znany genealog i historyk Ignacy Kapica Milewski odnalazł „dom Łętowskich herbu Rawicz z Łętowa w ziemi łomżyńskiej”, podając jako dowód dokumenty z lat 1444 – 1445 i z 1502 roku. Bratem kasztelana był ks. Stanisław Łętowski, kanonik krakowski, który zmarł w 1444 roku. Był właścicielem położonej w pobliżu Krakowa wsi Rudawa.

    Drugim gniazdem rodowym Łętowskich na Mazowszu była ziemia czerska. Pierwszymi znanymi dziedzicami tutejszego Łętowa byli Mikołaj i Grzegorz Łętowscy herbu Ogończyk zapisani pod datą 1462 roku przez Seweryna hr. Uruskiego w „Rodzinie. Herbarzu szlachty polskiej”, wydanym przez Gebethnera w latach 1904 – 1917.